Verlaten oorden

woensdag 31 augustus 2022

Nooit meer zal een vakantie voor mij hetzelfde zijn. Nu is de vakantie toch al een moment van reizen en trekken, van andere gebieden en mensen ervaren. Maar vlak voor deze zomervakantie werd ik getipt over het boek Verlaten oorden van Cal Flyn. Het boek maakte mij alert op plekken, die door de mens in gebruik zijn genomen en nu verlaten. In steden, natuurlijk op het platteland en in de natuur. Het is opvallend hoeveel plekken er aan de natuur zijn ‘teruggegeven’ als je er een beetje op let. Tussen aanhalingstekens, want er waren vaak andere redenen om de plek te verlaten.

10 Procent

Even een paar weken weg uit Nederland en niet ondergedompeld zijn in boerenprotesten. Als een soort pre-vakantie mocht ik begin juli een lang weekend wandelen in de Achterhoek bij Barchem. Al lopend heb ik eens een klein kwantitatief onderzoekje gedaan. Hoeveel boerenhoeves zijn in dat kleinschalige, prachtige landschap in de loop van de tijd aan de agrarische economie onttrokken? Ik schat zo’n 20% van het oppervlak. En ik schat dat nog slechts zo’n 10% van de boerenhoeves in agrarisch gebruik is. Pin me er niet op vast. Ik heb er geen CBS-data bij gepakt. Het is gewoon een beeld dat in mijn hoofd is blijven hangen, zo lopend langs beken en (eenmans)kampen, regelmatig diep de berm in voor het uit de kluiten gewassen industrieel landbouwverkeer.

Verlaten hoeve bij Mossel – Achterhoek, omgeving Beekvliet-Stelkampse Veld. Foto Michiel Firet

Maar dat getal 10% wil niet meer uit mijn kop. Als we nou eens, als onderdeel van de zo noodzakelijke landbouwsysteem hervormingen, 10% van deze door de boeren verlaten hoeven weer eens voor de landbouw in gebruik laten nemen. Dus minder boerderettes en hobby paardenhouderijen. Maar gewoon weer productie van landbouwgewassen gecombineerd met actief beheer van dit waardevolle landschap. Dus meer bedrijven, meer bedrijvigheid direct en indirect, maar kleinschalig, met ruimte voor rust en overhoeken. Met een gezond watersysteem. En doorsneden met veerkrachtige, goed verbonden natuurgebieden.

Want wat is het alternatief? Verpaarding? Verruiging? Met natuurgeld betaalde historische landbouwgewassen? Bos? Het grootste deel van de krimp in de landbouw in de Achterhoek is overigens geen gevolg van het natuurbeleid, maar de resultante van een gevolgd economisch beleid. De Achterhoek en bijvoorbeeld de Ardèche lijken totaal verschillend, maar zitten naar mijn gevoel ook wel ergens in hetzelfde schuitje. Lees bijvoorbeeld eens: https://weblog.wur.nl/natuur-biodiversiteit/een-schat-aan-verlaten-gronden/.

Verlaten zee

‘Verlaten oorden’ heeft me aan het denken gezet en me anders leren kijken. Ik ben het niet altijd met de schrijfster eens. Ja, de natuur neemt de plek van de mens wel weer in als die een gebied verlaat. Maar of dat ook de waardevolle natuur is die verloren is gegaan? Zijn de onderliggende ecosysteemprocessen niet fundamenteel veranderd? ‘Verlaten oorden’ beschrijft mooi dat er soorten zijn die in staat zijn om op door de mens volledig vervuilde en verpeste gebieden te leven.

Het hoofdstuk over de vervuilde kusten en het zwaar vervuilde slib van New Jersey vond ik aangrijpend. Ze gaat in op het schepenkerkhof van Arthur Kill, Staten Island. En de decennialange ongebreidelde lozing van o.a. dioxine door Diamond Alkali, Iron Bound Newark. Vandaag de dag bevat daar één blauwe zwemkrab genoeg dioxine om een mens kanker te bezorgen. Zo veel gemene rotzooi, zo bewust geloosd. En oh zo dichtbij. Want ook in de Eemsmondig liggen een hoop zware metalen in het slib begraven. Herinnert u zich nog de grote advertentie op de achterkant van het tijdschrift De Spiegel van de burgemeester van Delfzijl, ergens in de jaren zestig van de 20e eeuw: “Vestigt u zich in Delfzijl, hier kunt u ongezuiverd lozen op de Eems”. Misschien heeft iemand die uitgave nog ergens in de kast liggen? Tegelijkertijd, met welke ‘fossiele’ verontreinigingen hebben we in de Waddenzee nog rekening te houden? Of zijn recente schone zand- en slibafzettingen goede buffers?

Waddengebied

Ook het Waddengebied heeft zijn verlaten oorden. Het getijdegebied dat onder de indijkingen is verdwenen, de oestergronden van Texel, de dam naar Ameland, het voormalig zwembad Aqua Plaza op Ameland, deze is onder andere ook opgenomen is in het magazine Wad zie jij, de voormalige wadplaten van de Lauwerszee, het onderkomen van de strandvoogd van Rottumeroog. En zo kan ik nog wel even door gaan, de lijst met verlaten plekken en landschappen in het Waddengebied is best indrukwekkend.

Door na te denken over de verlaten zee ontstaat, in ieder geval bij mij, er ook een scherper beeld van de aanwezigheid of afwezigheid van de mens in delen van het Waddengebied, en de Waddenzee in het bijzonder. Geleidelijk in gebruik genomen, al dan niet geleidelijk soms ook weer verlaten. Zo heeft de zee de Paezemerlânnen ‘teruggenomen’  (zie ook www.itfryskegea.nl/natuurgebied/peazemerlannen). En zijn er afspraken gemaakt om in delen van de Nederlandse Waddenzee economisch medegebruik niet meer of nog maar zeer beperkt toe te laten. De mens trekt zich terug, het is nu weer aan de natuur de natuurlijke processen tot wasdom te laten komen.

Herstel natuurlijke processen

Hoewel een heel ander landschap zie ik parallellen met de hellingen van de Franse Ardennen. De boer heeft ze verlaten, anderen (dorpsbewoners?) proberen weer hellingbos van de grond te krijgen.

Wignicourt Franse Ardennen, lokaal initiatief herbebossing hellingakkers. Foto Michiel Firet

De natuur komt geleidelijk aan weer in evenwicht, met een beetje hulp. Met dezelfde soorten, dezelfde biodiversiteit? Misschien. Maar in ieder geval met de natuurlijk processen van bodem, water en al die organismen die daarbij een rol spelen. Daarin zit voor mij de kracht van de natuur die altijd wel weer zijn weg vindt. Niet altijd met de soorten van weleer. Zou dit een onderlegger kunnen zijn in de zoektocht naar systeemveranderingen die in de relatie tussen de natuur en mens nodig en gaande zijn?