Het jaar 2022 is het slotjaar van het Programma naar een Rijke Waddenzee (PRW). Twaalf jaar werkten we aan een veerkrachtig ecosysteem en duurzaam economisch medegebruik in het Waddengebied. Hieronder onze belangrijkste resultaten over 2022, in de volgorde van de thema’s in ons programmaplan 2019-2022 Wad Veerkrachtig!, en de financiële rapportage.
Enige jaren geleden stelden we vast dat er in beheer- en beleidskringen weinig aandacht was voor de effecten van klimaatverandering op de Waddennatuur. Dat is niet zo verwonderlijk, want klimaatverandering vraagt van betrokkenen om na te denken over zaken die buiten hun gangbare denkraam liggen. Er bestaat nog veel wetenschappelijke onzekerheid. Tegelijkertijd is de urgentie groot om te handelen. Om betrokken partijen te tonen wat de effecten van klimaatverandering op de Waddennatuur zijn, ontwikkelden we het Early Warning Systeem (EWS).
Voor het EWS hebben we onderzocht hoe klimaatverandering inwerkt op een aantal indicatorsoorten en -habitats die relevant zijn voor het Natura 2000-beschermingsregime in de periode tot 2050. Met medewerking van wetenschappers konden we – soms intuïtieve – inschattingen maken.
De informatiebasis is gelaagd, want je moet niet alleen weten wat de relevante klimaateffecten zijn, maar ook hoe ze doorwerken. Voor trekvogels, belangrijk in de Waddenzee-context, moet je dat zelfs weten langs de hele Oost-Atlantische Flyway. En dan proberen in te schatten wat daarmee gaat gebeuren door klimaatverandering. Het websysteem EWS maakt die verschillende lagen zichtbaar. Elke indicatorsoort en -habitat heeft een kleur als eindoordeel. Daarmee krijg je samenvattende informatie hoe deze natuurwaarden er in de nabije toekomst voor komen te staan.
Veel weten we nog niet, dus het EWS moet zich verder ontwikkelen. Rijkswaterstaat neemt vanaf 2023 het stokje van PRW over.
Talloze voorbeelden bewijzen de positieve effecten van meer dynamiek in de duinen. Veel mensen zijn hiervan echter niet op de hoogte. Ze zijn opgegroeid met een met helm beplante zeereep, die absoluut niet betreden mocht worden omdat de veiligheid in het geding zou zijn. Inmiddels weten we dat het anders kan. PRW heeft samen met de provincie Noord-Holland, Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat een korte animatie laten maken over dynamiek in de duinen. De animatie toont ons huidige kustbeheer, het belang van meer dynamiek in de duinen en de wijze waarop dat kan gebeuren.
Dynamisering gebeurt op veel plaatsen, verspreid langs vrijwel de hele Nederlandse kust. Er liggen kansen om projecten te verbeteren. Zo blijken de doelen veelal niet scherp geformuleerd, kunnen de voorbereiding en uitvoering optimaler en zijn de monitoring en evaluatie beperkt, waardoor onvoldoende van de ingrepen wordt geleerd. Om de dynamisering te verbeteren, ondersteunde PRW het schrijven van een handleiding Dynamisering Zeereep met daarin een checklist ‘dynamisering’. De handleiding helpt beheerders om projecten succesvol te laten verlopen. Checklist en handleiding zijn zo opgezet dat het als leidraad gebruikt kan worden voor alle stappen die nodig zijn om tot een succesvol project te komen.
Sedimentbeheer raakt meerdere – soms tegenstrijdige – belangen. Dit kan wrijving geven. Denk aan het belang van havens dat geulen op diepte blijven, aan de verstoring van de natuur door baggeren, aan het meegroeien met zeespiegelstijging en aan waterschappen die met lokaal materiaal dijken versterken. Deze belangen hebben veelal een politieke lading. Op trilateraal niveau bestaan er verschillende opvattingen, beleidsmaatregelen en praktijken rond sedimentbeheer. Klimaatverandering maakt het verzamelen van kennis en best practices op dit terrein alsmaar belangrijker.
Een levendige community helpt om een discussie op gang te brengen over sedimentbeheer, met inbegrip van de ecologische aspecten. Juist vanwege de gevoeligheden kunnen de leden, die op persoonlijke titel deelnemen aan de CoU, bijdragen aan de oplossing van problemen. PRW vervulde hierin een aanjagende en verbindende rol.
Nu PRW eindigt komen we op het punt van overdracht. De praktijk wijst uit dat een community ondersteuning vergt. Ook tijdens de trilaterale conferentie eind november bleek dat er veel interesse is in de sediment-vraagstukken. Maar commitment aan een agendacommissie is op dit moment nog een stap te ver. De community zal vooralsnog als werkgroep of netwerk binnen de trilaterale Partnership Hub verder gaan. Het is aan de mensen zelf ontmoetingen vorm te geven. Vanuit het Common Wadden Sea Secretariat (CWSS) is ondersteuning beschikbaar.
Het streefbeeld Onderwaternatuur (brochure en advies) vormde de basis voor een aantal vervolgactiviteiten. Omdat de Waddenzee en Noordzee meer één marien systeem blijkt dan we tot nu toe dachten, doken we in de Europese Kaderrichtlijn Marien (KRM) en de internationale afspraken in het OSPAR-verdrag. Met als conclusie dat het de moeite waard is om voor de Waddenzee na te gaan wat KRM en OSPAR kunnen betekenen. Beiden lijken meer dan Natura 2000 en de Kaderrichtlijn Water (KRW) invulling te geven aan de bescherming van een dynamisch ecosysteem zoals de Waddenzee. We hebben ook gekeken naar hoe Denemarken en Duitsland dit doen.
PRW-initiatieven op onderwaternatuur en visserij lieten zien dat de aanwijzing van grotere gesloten gebieden, dus zonder menselijke activiteiten, bij kan dragen aan de bescherming en ontwikkeling van dynamische ecosystemen. Het bleek dat Nederland, in tegenstelling tot Duitsland en Denemarken, veel kleine gebieden heeft aangewezen.
Het rapport Swimway en Achterland geeft onder meer aan wat er nog nodig is om de swimway beter te laten werken voor alle vissen in het Waddengebied. De swimway-paraplu droegen we over aan het ministerie van LNV.
Ook de initiërende activiteiten rond de platte oester zijn afgerond en overgedragen. Onderzoekers en beheerders gaan verder op de ingeslagen weg. De combinatie van wetenschappelijke nieuwsgierigheid en praktische oplossing van betrokken vissers bleek goud waard. Voor de platte oester kwamen de Waddenhavens als mogelijke vestigingsplek in beeld.
De sluitingen voor de mosselzaadvisserij blijken succesvol; meer dan 85% van de meerjarige sublitorale mosselbanken liggen in deze gebieden. Hierdoor is extra ruimte nodig voor het kweken van mosselzaad aan touwen. Bij de inpassing van deze installaties moeten aanpassingen in het beheer en bodemonderzoek zorgen voor bescherming van de cultuurhistorische waarden in de wadbodem.
Voor garnalenvissers was 2022 het eerste jaar met de extra gesloten gebieden in de Waddenzee. De visserij in het open gebied lijkt meer geconcentreerd plaats te vinden. Vanaf 1 januari 2023 zet de sector de maaswijdtevergroting naar 26 mm door, wat goed is voor het terugdringen van de bijvangst. PRW startte een traject naar meerjarig onderzoek naar duurzame alternatieve vangtuigen voor de garnaal.
De handkokkelaars werden in 2022 opnieuw geconfronteerd met een hoge zomersterfte, waarbij driekwart van de kokkels stierf. Daardoor moest de vergunde hoeveelheid van te vangen kokkels worden bijgesteld van 330 ton naar ca. 75 ton. De oesterrapers werkten onder het nieuwe regime. Er zijn proefvlakken neergelegd voor meerjarig onderzoek. De geraapte hoeveelheden waren in 2022 laag vanwege de beperkte vraag en lage prijzen.
Het Waddenzeevisserijplatform functioneert als gezamenlijke spreekbuis voor alle visserijen van de Waddenzee. Het door PRW geïnitieerd gesprek over natuur-inclusieve visserij wordt daar verder gevoerd met omgevingspartijen, zoals de Coalitie Wadden Natuurlijk (CWN).
De nieuwe governance van de Waddenzee, het Integraal Beleidskader Natuur Waddenzee en de evaluatie van het Natura 2000-beheerplan relateren aan de visserij. Dat vraagt om positionering van de visserijconvenanten binnen deze ontwikkelingen. Dat gesprek strekt zich uit voorbij de looptijd van PRW.
In 2022 verscheen de Transitieschets duurzame mobiliteit Waddeneilanden als online storymap: het narratief in woord en film van een in te zetten transitiebeweging, toegelicht vanuit urgentie en belang. Dit transitieperspectief hebben we uitgedragen en proberen te verankeren, zoals bij het Algemeen Bestuur van het Samenwerkingsverband De Waddeneilanden, het Regieteam van het Uitvoeringsprogramma van de Agenda voor de Wadden 2050 en diverse gesprekken met provincie Fryslân, Rijkswaterstaat/I&W en het Samenwerkingsverband.
Het Programma Waddeneilanden, programmalijn ‘Optimaal verbonden en Bereikbaar’, is onderdeel van de Regiodealaanvraag, die in november 2022 is ingediend bij het Rijk. Hierin zijn elementen uit de Transitieschets concreet gemaakt, zoals het onderzoek naar autoluwe overtochten en pilots met gescheiden vracht- en personenvervoer die bijdragen aan verduurzaming van de mobiliteit passend bij de natuurdoelstellingen in het Waddengebied.
Een beknopt onderzoek naar de optimalisering en verduurzaming van het horecatransport Schiermonnikoog is een mooie volgende stap binnen het transitieperspectief. Samen met de gemeente Ameland werkten we daarnaast aan een korte verkenning naar een toekomstige pilot ‘autoluwe overtocht en verblijf’. In ons WadLab Concessie Waddenveren zoomden we verder in op hoe de missie van de transitieschets, namelijk te komen tot een ‘emissieloos, impactarm en adaptief’ mobiliteitsysteem, zou kunnen worden doorvertaald in een toekomstige concessie per 2029. Een belangrijke window of opportunity.
De inzet van PRW richtte zich op inspireren, verbinden en aanjagen op de transitiebeweging. Het is nu tijd voor een gezamenlijk eigenaarschap op deze beweging, vanuit een intrinsieke wil om deze transitie dit decennium concreet te maken.
Klimaatverandering heeft impact op de Waddenzee. Het stelt ons voor de nodige uitdagingen, onder andere op het gebied van biodiversiteit, waterveiligheid, waterbeheer en sedimenthuishouding.
Juist in en om de Wadden komen diverse opgaven samen, bijvoorbeeld op Texel (zoetwatervraagstuk, biodiversiteit), Harlingen (dijkversterking, haven, biodiversiteit, stadsontwikkeling, duurzame mobiliteit) en Terschelling (havenontwikkeling, duurzame mobiliteit). Denemarken en Duitsland lopen aan tegen soortgelijke vraagstukken. Eén partij kan dit niet oplossen, daarvoor zijn de opgaven te complex en de maatregelen te kostbaar. Bovendien overstijgen ze het mandaat en de cirkel van invloed van individuele partijen. Samenwerken is dus het devies.
In november 2022 dienden Deense, Duitse en Nederlandse partners een Interreg Expression of Interest in het kader van Water as Leverage Wadden in. Ter voorbereiding zijn de puntjes op de i gezet tijdens een trilaterale tweedaagse werksessie in Oldenburg (zie foto).
Water as Leverage is ontwikkeld door onze Nederlandse watergezant Henk Ovink. Met inzet op klimaatadaptieve oplossingen vanuit lokaal eigenaarschap. Kenmerken van Water as Leverage zijn: adaptief, integraal, inclusief, schaalbaar en financierbaar. Daarbij is het de ambitie om lokaal tot oplossingen te komen die het Werelderfgoed Wadden als geheel versterken en minder kwetsbaar maken voor de gevolgen van klimaatverandering. We wonen, werken en leven tenslotte allemaal in hetzelfde prachtige, maar ook kwetsbare Waddengebied tussen Texel en Esbjerg.
In het Waddengebied bestaan diverse initiatieven op het gebied van mariene aquacultuur. Zo ligt in de provincie Groningen de Dubbele Dijk, waar naast natuurontwikkeling ruimte is voor zilte en mariene aquacultuur, en op Texel de proeflocatie Polder Wassenaar. PRW en Stichting Zilte Zones lieten voor Polder Wassenaar een ontwerp opstellen van een open verbinding voor verbeterde watertoevoer en natuurontwikkeling.
Klimaatverandering vergt dat voor de langere termijn kustlandschappen moeten worden ontwikkeld die op een natuurlijke manier meegroeien met zeespiegelstijging. Mariene aquacultuur op land kan hiervoor een duurzame oplossing zijn. Ook om aan de vraag naar gezond en duurzaam geproduceerd voedsel te voldoen en de druk op de zeenatuur te verminderen.
Een technische verkenning van Sweco, een opdracht van PRW en de Waddenacademie, bracht in 2022 de potentiële omvang van productietechnisch geschikte locaties op land in beeld. Er zijn nog problemen om op te lossen op het gebied van regelgeving. De kosten van aansluiting van locaties op de Waddenzee zijn dermate hoog, dat reële mogelijkheden vooral ontstaan door aan te sluiten bij andere projecten.
Kansen voor mariene aquacultuur zijn vooral verbonden aan de kokkelkweek. In opdracht van PRW en IKW werd een analyse gemaakt van kansen en knelpunten voor de ontwikkeling van een sector mariene aquacultuur. Met de provincies wordt verkend of er een eerste stap gezet kan worden naar een bestuurlijk manifest of concrete acties om de ontwikkeling van deze sector te stimuleren. Zodat op termijn een duurzame en economisch gezonde sector mariene aquacultuur zich kan vestigen in het Waddengebied.
In de social-media-campagne Wadziejij vroegen we in 2020 aan bewoners en liefhebbers van het Waddengebied welke objecten ze afbreuk vonden doen aan de landschappelijke kwaliteit. We vroegen ook wat nodig is om de betreffende objecten wél Werelderfgoedwaardig te krijgen. De resultaten legden we vast in het Wadziejij-magazine.
De resultaten zijn door experts verrijkt en aangevuld vanuit zes handelingsperspectieven, namelijk toevoegen, verwijderen, transformeren, camoufleren, restaureren en verwilderen. Voor het Boorplatform Zuidwal, Hotel ’T Punthoofd en de Pier bij Holwerd is een artist impression gemaakt. Hiermee willen we ‘partijen die ervan zijn’ inspireren om vanuit landschappelijke kwaliteit, gedurende de levenscyclus van objecten, keuzes te maken die passen bij de kwaliteiten van het Waddengebied.
Natuurbeheerders hebben zorgen over de balans tussen beschermen en beleven in, op en direct om de Waddenzee (inclusief wadplaten, onbewoonde eilanden en kwelders). Hoe wordt daar vanuit de verschillende perspectieven tegenaan gekeken? Wat zijn de feiten en wat zijn de trends? En wat zou dit kunnen betekenen voor ondernemerschap, beheermaatregelen en eventueel te maken keuzes?
“Willen we naar 10.000 bezoekers op Engelsmanplaat? De trap naar de Kalkman slijt ….”
PRW voerde gesprekken met natuurbeheerders, ondernemers en vertegenwoordigers vanuit recreatie en toerisme. De oogst van deze gesprekken is bedoeld als inspiratie voor het aanjagen van gesprekken en bevat input voor een aantal lopende trajecten, zoals het Integraal Beheerplan en het Ambassadeursprogramma.
“Het Ambassadeursprogramma moet uiteindelijk leiden tot een grote en trotse groep, die ook onderscheidend blijft. Kortom het ambassadeurschap heeft en behoudt inhoud.”
Om het belang van nachtelijke natuurlijke duisternis te verhelderen is er een overzichtsstudie gemaakt over de effecten van lichtvervuiling op de Uitzonderlijke Universele Waarden van het Werelderfgoed. Met deskundigen van onder andere de universiteiten van Groningen, Oldenburg en Aarhus ontwikkelden we een voorstel om de monitoring van duisternis op te nemen in het Trilaterale Monitoring and Assessment programme van het CWSS. Het projectvoorstel Keep it Dark is door het Interreg North Sea Region Programme gehonoreerd.
Ook is het projectvoorstel Darker Sky bij dit North Sea Region Programme ingediend. Het project zet in op het versterken van de kernwaarde duisternis door het verminderen van lichtvervuiling. Vanuit Nederland zijn de universiteit van Groningen, de haven Lauwersoog en het project Holwerd aan Zee partners. Maart 2023 wordt duidelijk of het project kan starten.
De waarde van duisternis voor recreatie en toerisme wordt steeds beter erkend. Een publicatie met cultuurhistorische verhalen over nacht en duisternis ondersteunt aanbieders van toeristische activiteiten in hun aanbod en het bewustzijn over duisternis te vergroten. Werken aan bewustzijn deden we ook middels een animatie in het kader van de World Migritory Birds Day 2022.
Een succesvolle lobby zorgde ervoor dat meer dan veertig partijen uit de drie Waddenlanden de trilaterale visie Dark Sky ondertekenden. In de trilaterale ministers verklaring van 2022 krijgt de Wadden Sea Board de opdracht om verder te gaan met de ontwikkeling en uitvoering van een strategie om lichtvervuiling te verminderen in het Waddengebied.
PRW organiseerde, samen met Arcadia, Ministerie van de Toekomst, Waddenacademie en Waddenfonds, voor jongeren van 18-27 jaar een meerdaagse Waddenmars in het Waddengebied. De jongeren trokken twee dagen door het gebied en spraken met mensen die vanuit verschillende perspectieven betrokken zijn bij het Waddengebied. De jongeren schreven het manifest Wadden Balans dat ze met een schip vol dromen overhandigden aan Donné Slangen van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.
De deelnemers aan de Waddenmars kregen een online terugkoppeling. Zowel op de inhoud van het manifest als op de wens om jongeren duurzaam te betrekken bij keuzes in het Waddengebied. De eerste stappen daarin zijn genomen. Zo presenteerden twee jongeren het manifest ‘Wadden Balans’ in het Omgevingsberaad Waddengebied. Vanuit de Waddenmars namen dertien jongeren deel aan de trilaterale Youth Conference begin september 2022 in Duitsland. Ook gaven twee jongeren tijdens het symposium Wat zijn de waarden van de Waddenzee? een aantal belangrijke boodschappen af, waaronder ‘Betrek en maak gebruik van de input van jongeren’, ‘Kies niet alleen voor technische, maar vooral ook voor sociale oplossingen’ en ‘Ga aan de slag’.
Waddenacademie, Waddenfonds en Omgevingsberaad Waddengebied organiseerden in oktober 2022 een workshop voor de jongeren om samen stappen te zetten naar een Waddencommunity voor jongeren.
Daarnaast leverden de opdrachtgevers circa 8 fte aan het programma. De bedrijfsvoering (ondersteuning, financiële middelen, automatisering, etc.) is ondergebracht bij het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV).
Bij aanvang van het programma in 2019 zijn er financiële afspraken gemaakt voor de jaren 2019 en 2020. In 2020 zijn er financieringsafspraken voor de jaren 2021 en 2022 gemaakt. Als gevolg hiervan zijn enkele onderdelen van het programma herbelegd bij de Waddenprovincies en Rijkswaterstaat om zodoende de begroting sluitend te krijgen. Deze onderdelen maken nog wel steeds deel uit van het Programmaplan, maar worden uitgevoerd door de Waddenprovincies en Rijkswaterstaat. Het gaat hierbij om de volgende vier onderdelen: